[ Pobierz całość w formacie PDF ]
ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKODOWSKA
LUBLIN { POLONIA
VOL.LIV/LV
SECTIO F
1999/2000
HENRYKGMITEREK
Uroczysto±ciakademickiewZamo±ciuwXVI{XVIIIwieku
SolennitesacademiquesaZamo±¢auXVI-eetauXVII-es.
Pod koniec XVI wieku na kulturalno-o±wiatowej mapie Rzeczypospoli-
tej pojawiªa si¦ trzecia | po Krakowie i Wilnie | wy»sza uczelnia. Byªa
ni¡, ufundowana przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Za-
moyskiego, Akademia w niedawno (1580 r.) lokowanym Zamo±ciu, mie±cie
maj¡cymby¢wizytówk¡rodz¡cejsi¦wówczaspot¦giroduZamoyskich.Aka-
demia powstaªa za zgod¡ papie»a Klemensa VIII (bulla z 29 pa¹dziernika
1594r.)ikrólaZygmuntaIIIWazy,inauguruj¡cswoj¡dziaªalno±¢15maja
1595roku.Dotrzechfunkcjonuj¡cychodpocz¡tkuwydziaªów:sztukwyzwo-
lonych,prawaimedycyny,w1648r.doª¡czyªfakultetteologiczny,przezco
Akademiazyskaªaformalniestatuspeªnegouniwersytetu.Przechodz¡cró»ne
kolejelosu,AkademiaZamojskasªu»yªamªodzie»yzpoªudniowo-wschodnich
zwªaszczaziemRzeczypospolitejprzez190lat.Wtymczasieprzezsalewy-
kªadowezamojskiejuczelniprzewin¦ªosi¦przeszªo10tysi¦cyuczniówistu-
dentów,ponad250osóbuzyskaªotustopniedoktorskie,spodprasdrukarni
akademickiej wyszªo okoªo tysi¡ca publikacji, przy Akademii zgromadzono
znakomite zbiory biblioteczne. Dorobek ten uprawnia do stwierdzenia, »e
Akademia stanowiªa wa»ny o±rodek kulturotwórczy, szczególnie dla zanie-
dbanych pod tym wzgl¦dem ziem ruskich dawnej Polski. Funkcj¦ t¦ prze-
staªawypeªnia¢w1784roku,kiedytozostaªazlikwidowanadecyzj¡wªadz
150
HENRYKGMITEREK
austriackich,podktórychjurysdykcj¡Zamo±¢znalazªsi¦popierwszymroz-
biorzePolski.
1
W swej organizacji i ksztaªtuj¡cej si¦ tradycji akademickiej zamojska
uczelniasi¦gaªadowzorcówczerpanychzwielueuropejskicho±rodkówaka-
demickich. Najwi¦cej zaczerpn¦ªa z uczelni wªoskich i francuskich(Padwa,
Strasburg),wktórychuczyªsi¦wmªodo±cisamJanZamoyski.
2
Sporoza-
wdzi¦czaªaAkademiiKrakowskiej,sk¡dwywodzilisi¦pierwsiprofesorowie,
a i pó¹niej niejednokrotnie | mimo pewnych przejawów konkurencji |
w ró»nych sprawach Kraków sªu»yª Zamo±ciowi pomoc¡ i rad¡. W 1670
roku na konwokacji profesorów postulowano przyznanie zamojskiej uczelni
| wzorem Akademii w Pradze | przywileju uprawniaj¡cego wszystkich
promowanychwniejnastopie«doktoradokorzystaniazprerogatywprzy-
sªuguj¡cych szlachcie.
3
Ta ró»norodno±¢ wpªywów, w poª¡czeniu z atmos-
fer¡miasta, mozaik¡ narodowo±ciow¡, kulturow¡ireligijn¡ zarównow±ród
staªych jego mieszka«ców, jak i w±ródprzybywaj¡cej nastudia mªodzie»y,
zªo»yªasi¦naspecycznykoloryt»yciaakademickiegowZamo±ciu.Akade-
mia wypeªniaªa przytym nie tylko sw¡ zasadnicz¡ funkcj¦, jak¡ stanowiªa
dziaªalno±¢ edukacyjnaitwórczo±¢ naukowa jejprofesorów,ale stawaªa si¦
tak»ejednymzelementówcaªoksztaªtufunkcjonowaniadworuZamoyskich,
Ko±cioªaczysamegomiasta.
Powi¡zanie Akademii z caªo±ci¡ »ycia spoªecznego w Zamo±ciu przeja-
wiaªosi¦najdobitniejwewszelkiegorodzajuuroczysto±ciachiwidowiskach,
którychw»yciumiastaniebrakowaªo.Okazj¦douroczystychobchodówsta-
nowiªyró»norakie ±wi¦ta, wypadkio charakterze politycznym, spoªecznym
ireligijnym,ch¦¢uczczeniazasªu»onychosóbczyzaszªychniegdy±zdarze«.
Cz¦styimpulsdo±wi¦towaniastanowiªywydarzeniawrodzinieZamoyskich
|patronówmiastaiAkademii.Wprawdziew1666rokuAkademiauzyskaªa
przywilej, który utwierdzaª jej status uczelni publicznej, pozostaj¡cej pod
opiek¡królaiRzeczypospolitej,faktyczniejednaknigdynieprzestaªapeªni¢
roliinstytucjidomuZamoyskich.
1
Podstaw¦wiedzyoAkademiistanowici¡glenapisanaprzedstulaty,dzi±ju»prze-
starzaªa,monograaJanaK.Kochanowskiego
DziejeAkademiiZamojskiej
,Kraków1899{
1900orazpracaJ.A.Wadowskiego,
Wiadomo±¢oprofesorachAkademiiZamojskiej
,Kra-
ków1899{1900.Wzwi¡zkuzjubileuszem400-leciaAkademiiukazaªysi¦ostatnio:
Akade-
miaZamojskaijejtradycje
,red.B.Szyszka,Zamo±¢1994;
AkademiaZamojskawdziejach
i»yciu miasta
,red.R.Szczygieª,A.Urba«ski,Zamo±¢1996;
Wkr¦gu akademickiego Za-
mo±cia
, red. H. Gmiterek, Lublin 1996. H. Gmiterek opublikowaª te»
Album studentów
AkademiiZamojskiej
,Warszawa1994.
2
Por.S.empicki,
Dziaªalno±¢JanaZamojskiegonapoluszkolnictwa
,Kraków1921,
s.220,230{231.
3
Informacj¦otympodaªwswymdiariuszurektorBazyliRudomicz,r¦kopisBiblio-
tekiNarodowejwWarszawie,BOZ1547,s.164.
UROCZYSTOCIAKADEMICKIEWZAMOCIU...
151
Uroczysto±ci,wktórezamojskawszechnicabyªabezpo±redniozaanga»o-
wana,miaªycharakterstaªy,cykliczny, wynikaj¡cyzkalendarza»yciaaka-
demickiego czy rokuliturgicznego, jak te» ekstraordynaryjny, zwi¡zany na
przykªadzprzyjazdamidoZamo±ciamonarchówb¡d¹innychwa»nychoso-
bisto±ci, z weselami na dworze ordynackim, pogrzebami itd. Byªy to przy
tymuroczysto±cizwi¡zane±ci±lez»yciemakademickim,jakwyboryrektora,
promocje,dysputy,inauguracjenowego rokunauki,aletak»e takie, wktó-
rych spoªeczno±¢ akademicka wypeªniaªa tylko pewien fragment szerszego
scenariusza.Obto±¢okazjido±wi¦towaniasprawiaªa,»enierzadkokilkana-
±cienawetdniwmiesi¡cuwypeªnionychbyªoró»negorodzajuuroczystymi
ceremoniami b¡d¹ tylko od±wi¦tn¡ organizacj¡ dnia. Rektor Bazyli Rudo-
miczzgadzaªsi¦naprzykªadnadzie«wolnyodzaj¦¢nawetzokazjiimienin
swojej »ony Krystyny, pod warunkiem jedynie, by mªodzie» wzi¦ªa udziaª
wemszywkaplicyakademickiej.
4
Wogóle»adnewa»niejszewydarzeniew»yciuszkoªyniemogªosi¦obej±¢
bezudziaªuduchowie«stwa, tym bardziej »e ju»w zamy±le fundatoraaka-
demia zostaªa ±ci±le powi¡zana z powoªan¡ jednocze±nie w Zamo±ciu ko-
legiat¡. Ka»da niemal uroczysto±¢ miaªa swoj¡ cz¦±¢ religijn¡. W gmachu
Akademii znajdowaªa si¦ kaplica akademicka, która na uroczystych nabo-
»e«stwach gromadziªa studentów i profesorów kilkadziesi¡t razy w roku.
Byªy to gªównie msze ±piewane, zwane wotywami, odprawiane w ró»nych
intencjachprzyokazji±wi¡tko±cielnych, wydarze«zwi¡zanychzdziaªalno-
±ci¡ uczelni czy nadzwyczajnymi wypadkami w kraju (10 lipca 1656 roku
z udziaªem profesorów i mªodzie»y odprawiona zostaªa na przykªad msza
dzi¦kczynna w zwi¡zku z odbiciem Warszawy z r¡k szwedzkich w tocz¡-
cejsi¦wówczas wojnie
5
).Zazwyczajwczasiewotywygraªakapelazªo»ona
ztrzechinstrumentów:skrzypiec,waltorniitr¡bki.
6
Kaznodziejamibywali
przewa»niefranciszkaniezkonwentuzamojskiego,otrzymuj¡cyodAkademii
zaposªugiwaniewkaplicyzwyczajowegratykacje.
Uroczystewotywytowrzyszyªytakimzwyczajnymwydarzeniomw»yciu
szkoªy, jak egzaminy, zamkni¦cie roku nauki, koniec wakacji i inauguracja
zaj¦¢, wybory rektora i dziekana, promocje, dysputy, popisy. Rok szkolny
podzielony byª przy tym na dwa semestry. Semestr letni zaczynaª si¦ 15
maja i obejmowaª czterotygodniowe wakacje na przeªomie lipca i sierp-
nia, zimowy za± 19 pa¹dziernika z dwoma dwutygodniowymi przerwami
4
Uczyniªtaknp.24lipca1660r.,rkpsBN,BOZ1547,s.93.
5
RkpsBN,BOZ1547,s.6.
6
J.ukaszewicz,
Historia szkóªwKoronie iwWielkimKsi¦stwie Litewskim
,t.III,
Pozna« 1851, s. 357; B. Sawa,
Kaplice w Akademii Zamojskiej
, ÿZamojski Kwartalnik
Kulturalny"1994,nr1{2,s.68{71.
152
HENRYKGMITEREK
±wi¡tecznymi: na Bo»e Narodzenie i na Wielkanoc. Wielka gala towarzy-
szyªazwªaszczawyboromrektora.Odbywaªysi¦onezwykleokoªo10maja,
cho¢ cz¦sto termin ten z ró»nych powodów ulegaª zmianom. Prawo gªosu
przysªugiwaªo ordynatowi jako patronowi Akademii (lub jego przedstawi-
cielom), wszystkimprofesoromipi¦ciustudentomreprezentuj¡cymumow-
nie pi¦¢ nacji. Caª¡ ceremoni¦ rozpoczynano odprawian¡ w ko±ciele kole-
giackim msz¡ ±w. do Ducha ±w., po której grono elektorów w uroczystym
orszaku prowadzonym przez dwóch bedelów udawaªo si¦ do jednej z sal
akademickich. Ust¦puj¡cy rektor wyst¦powaª w oletowej todze z grono-
stajami,zªotymªa«cuchemnaszyiibirecienagªowie, pozostaliprofesoro-
wie przywdziewali togi koloru czarnego. Sam¡ elekcj¦ rozpoczynaªa ªaci«-
ska oracja dotychczasowego rektora, po której skªadaª on na stole piecz¦¢
akademick¡ i insygnia oraz rozbieraª si¦ z togi. Który± z praªatów kole-
giaty (zazwyczaj dziekan infuªat b¡d¹ scholastyk) wygªaszaª pod adresem
rektora mow¦ dzi¦kczynn¡ i pochwaln¡, po czym przyst¦powano do taj-
negogªosowania. Oddanegªosybyªyliczone przeznajstarszychprofesorów
i kanoników. Po ogªoszeniu wyników nowy rektor natychmiast ubieraª si¦
w tog¦ i odbieraª insygnia akademickie. Nast¦powaªy znowu mowy i po-
winszowania,wktórychuczestniczylite»wyznaczenidotegoreprezentanci
poszczególnychklasikursówakademickich,poczymwszyscyudawalisi¦po-
nowniedoko±cioªa kolegiackiego dlaod±piewaniadzi¦kczynnego
Te Deum
.
Po poªudniuwybierano dziekana, kwestora i trzech konsyliarzy. Caª¡ pro-
cedur¦ko«czyªazazwyczaj wystawnaucztawydawanadlaelektorów przez
nowego rektora. Po paru dniach, gdy dokonany wybór zyskiwaª formaln¡
akceptacj¦ ordynata, nast¦powaªa jeszcze uroczysta ceremonia zatwierdze-
nia rektora na urz¦dzie, której od 1660 roku | czego wcze±niej nie byªo
w zwyczaju | towarzyszyªa muzyka i ±piew. Akt ten stanowiª okazj¦ do
kolejnejuczty.
7
wi¦tem caªej uczelni byªy uroczysto±ci promocyjne na stopnie baka-
larskie i doktorskie oraz na notariuszy publicznych. Akt promocji poprze-
dzony byª odpowiednimi egzaminami i konieczno±ci¡ speªnienia przepisa-
nych regulaminem promocji wymogów. Wie«cz¡ca caª¡ procedur¦ceremo-
nia odbywaªa si¦ w kolegiacie b¡d¹ w którym± z audytoriów akademickich
i gromadziªa nie tylko grono profesorskie i mªodzie», ale tak»e obecnych
w Zamo±ciu dostojników ±wieckich i duchownych, wªadze miejskie, ducho-
wie«stwo,mieszczan orazrodzinypromowanych.Reguª¡byªaobecno±¢or-
7
XVIII-wiecznyopiselekcjirektorapozostawiªówczesnystudentzamojskiKajetan
Ko¹mian,
Pami¦tniki
, t. I, Wrocªaw 1972, s. 89{90. Por. te» Kochanowski,
Dzieje...
,
s.174{175;rkpsBN,BOZ1547,s.89.
UROCZYSTOCIAKADEMICKIEWZAMOCIU...
153
dynata b¡d¹ osoby przez niego upowa»nionej, przybywali te» czªonkowie
jego rodziny. W pierwszej promocji notarialnej przeprowadzonej 10 marca
1607 roku z dostojników uczestniczyli na przykªad: ordynat Tomasz Za-
moyski,JerzyZamoyskibiskupcheªmski,zarazemkanclerzAkademiiiwo-
jewoda lubelski Jakub Sobieski, ojciec pó¹niejszego króla.
8
Nie zachowaªy
si¦ szczegóªowe opisy takich uroczysto±ci, wiemy jednak, »e w przypadku
doktoratów i bakalaureatów staªymi ich elementami byªo wyznanie wiary
i przysi¦ga, i» przyj¦ta wpoczet uczonych m¦»ów osoba zawsze i wsz¦dzie
b¦dzieprekursoremwiedzynaukowej,speªniwszystkieobowi¡zkiikorzysta¢
b¦dziezprzywilejów,jakienadajejejstopie«naukowy.Doktorantotrzymy-
waª od promotora ksi¦g¦ naukow¡ z zaleceniem, by uczyª z niej lozoi,
prawa i teologii. Otrzymywaª te» pier±cie« jako symbol ±lubu z lozo¡,
biret jako symbol obro«cy prawdy. Uroczysto±¢ ko«czyªa si¦ aktem dzi¦k-
czynieniadokonywanymprzeznowowykreowanychdoktorówb¡d¹bakaªa-
rzy, po którym zapraszali oni wszystkich profesorów na wydawan¡ swoim
kosztemuczt¦.
9
Najcz¦±ciejdoprocedurypromocyjnejprzyst¦powaªypojedynczeosoby,
zdarzaªysi¦jednakprzypadkipromocjiwliczniejszejgrupie.Dnia30wrze-
±nia1647rokunaprzykªadstopie«doktorówlozoiuzyskaªojednocze±nie
sze±¢osób,a8maja1783rokua»jedenastu.Cech¡charakterystyczn¡byªy
publikowane przy okazji promocji panegiryki, cho¢ towarzyszyªy one tylko
niektórym osobom, przewa»nie ucz¡cym ju» profesorom Akademii. Ich au-
toramibylib¡d¹tokoledzy-profesorowie,b¡d¹studiuj¡camªodzie».Na222
osoby, które uzyskaªy w Zamo±ciu doktoraty, okoliczno±ciowymi panegiry-
kamiuczczonezostaªy54osoby.Niektórzyzpromowanychdoczekalisi¦po
kilkatakichokazjonalnychpublikacji,naprzykªaducz¡cywAkademiiMar-
cin Foltynowicz pi¦ciu (przy promocji na doktora obojga praw), Andrzej
Abrekczterech,KonstantyMrozowickitrzech.
Dodajmyodrazu,»eprofesorowiezamojscywykorzystywalicaªyszereg
innychokazjidopopisywaniasi¦twórczo±ci¡panegiryczn¡.Byªynimiliczne
uroczysto±cizwi¡zanez»yciemkolejnychordynatówiokolicznejszlachty,in-
gresamibiskupówcheªmskich,lwowskichiprzemyskich,wydarzeniaz»ycia
krajuimiasta.Rekordzist¡podtymwzgl¦dembyªprofesorirektorBazyli
Rudomicz, który byª autorem okoªo 70 tego typu dzieª, z których ponad
50wyszªodrukiem,AndrzejAbrekmiaªichwswoimdorobku27,JanBy-
8
Albumstudentów...
,s.64.
9
Kochanowski,
Dzieje...
,s. 57{59 (regulamin promocji notariuszy); H. Gmiterek,
PromocjedoktorskiewAkademiiZamojskiej
,[w:]
Wkr¦guakademickiegoZamo±cia
,s.225{
248. Koszt uczty wystawionej w 1669 r. przez promowanego na bakaªarza Samuela
Gªówczy«skiegowyniósªniebagateln¡kwot¦400zª,BN,BOZ1547,s.296.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl audipoznan.keep.pl
ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKODOWSKA
LUBLIN { POLONIA
VOL.LIV/LV
SECTIO F
1999/2000
HENRYKGMITEREK
Uroczysto±ciakademickiewZamo±ciuwXVI{XVIIIwieku
SolennitesacademiquesaZamo±¢auXVI-eetauXVII-es.
Pod koniec XVI wieku na kulturalno-o±wiatowej mapie Rzeczypospoli-
tej pojawiªa si¦ trzecia | po Krakowie i Wilnie | wy»sza uczelnia. Byªa
ni¡, ufundowana przez kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Za-
moyskiego, Akademia w niedawno (1580 r.) lokowanym Zamo±ciu, mie±cie
maj¡cymby¢wizytówk¡rodz¡cejsi¦wówczaspot¦giroduZamoyskich.Aka-
demia powstaªa za zgod¡ papie»a Klemensa VIII (bulla z 29 pa¹dziernika
1594r.)ikrólaZygmuntaIIIWazy,inauguruj¡cswoj¡dziaªalno±¢15maja
1595roku.Dotrzechfunkcjonuj¡cychodpocz¡tkuwydziaªów:sztukwyzwo-
lonych,prawaimedycyny,w1648r.doª¡czyªfakultetteologiczny,przezco
Akademiazyskaªaformalniestatuspeªnegouniwersytetu.Przechodz¡cró»ne
kolejelosu,AkademiaZamojskasªu»yªamªodzie»yzpoªudniowo-wschodnich
zwªaszczaziemRzeczypospolitejprzez190lat.Wtymczasieprzezsalewy-
kªadowezamojskiejuczelniprzewin¦ªosi¦przeszªo10tysi¦cyuczniówistu-
dentów,ponad250osóbuzyskaªotustopniedoktorskie,spodprasdrukarni
akademickiej wyszªo okoªo tysi¡ca publikacji, przy Akademii zgromadzono
znakomite zbiory biblioteczne. Dorobek ten uprawnia do stwierdzenia, »e
Akademia stanowiªa wa»ny o±rodek kulturotwórczy, szczególnie dla zanie-
dbanych pod tym wzgl¦dem ziem ruskich dawnej Polski. Funkcj¦ t¦ prze-
staªawypeªnia¢w1784roku,kiedytozostaªazlikwidowanadecyzj¡wªadz
150
HENRYKGMITEREK
austriackich,podktórychjurysdykcj¡Zamo±¢znalazªsi¦popierwszymroz-
biorzePolski.
1
W swej organizacji i ksztaªtuj¡cej si¦ tradycji akademickiej zamojska
uczelniasi¦gaªadowzorcówczerpanychzwielueuropejskicho±rodkówaka-
demickich. Najwi¦cej zaczerpn¦ªa z uczelni wªoskich i francuskich(Padwa,
Strasburg),wktórychuczyªsi¦wmªodo±cisamJanZamoyski.
2
Sporoza-
wdzi¦czaªaAkademiiKrakowskiej,sk¡dwywodzilisi¦pierwsiprofesorowie,
a i pó¹niej niejednokrotnie | mimo pewnych przejawów konkurencji |
w ró»nych sprawach Kraków sªu»yª Zamo±ciowi pomoc¡ i rad¡. W 1670
roku na konwokacji profesorów postulowano przyznanie zamojskiej uczelni
| wzorem Akademii w Pradze | przywileju uprawniaj¡cego wszystkich
promowanychwniejnastopie«doktoradokorzystaniazprerogatywprzy-
sªuguj¡cych szlachcie.
3
Ta ró»norodno±¢ wpªywów, w poª¡czeniu z atmos-
fer¡miasta, mozaik¡ narodowo±ciow¡, kulturow¡ireligijn¡ zarównow±ród
staªych jego mieszka«ców, jak i w±ródprzybywaj¡cej nastudia mªodzie»y,
zªo»yªasi¦naspecycznykoloryt»yciaakademickiegowZamo±ciu.Akade-
mia wypeªniaªa przytym nie tylko sw¡ zasadnicz¡ funkcj¦, jak¡ stanowiªa
dziaªalno±¢ edukacyjnaitwórczo±¢ naukowa jejprofesorów,ale stawaªa si¦
tak»ejednymzelementówcaªoksztaªtufunkcjonowaniadworuZamoyskich,
Ko±cioªaczysamegomiasta.
Powi¡zanie Akademii z caªo±ci¡ »ycia spoªecznego w Zamo±ciu przeja-
wiaªosi¦najdobitniejwewszelkiegorodzajuuroczysto±ciachiwidowiskach,
którychw»yciumiastaniebrakowaªo.Okazj¦douroczystychobchodówsta-
nowiªyró»norakie ±wi¦ta, wypadkio charakterze politycznym, spoªecznym
ireligijnym,ch¦¢uczczeniazasªu»onychosóbczyzaszªychniegdy±zdarze«.
Cz¦styimpulsdo±wi¦towaniastanowiªywydarzeniawrodzinieZamoyskich
|patronówmiastaiAkademii.Wprawdziew1666rokuAkademiauzyskaªa
przywilej, który utwierdzaª jej status uczelni publicznej, pozostaj¡cej pod
opiek¡królaiRzeczypospolitej,faktyczniejednaknigdynieprzestaªapeªni¢
roliinstytucjidomuZamoyskich.
1
Podstaw¦wiedzyoAkademiistanowici¡glenapisanaprzedstulaty,dzi±ju»prze-
starzaªa,monograaJanaK.Kochanowskiego
DziejeAkademiiZamojskiej
,Kraków1899{
1900orazpracaJ.A.Wadowskiego,
Wiadomo±¢oprofesorachAkademiiZamojskiej
,Kra-
ków1899{1900.Wzwi¡zkuzjubileuszem400-leciaAkademiiukazaªysi¦ostatnio:
Akade-
miaZamojskaijejtradycje
,red.B.Szyszka,Zamo±¢1994;
AkademiaZamojskawdziejach
i»yciu miasta
,red.R.Szczygieª,A.Urba«ski,Zamo±¢1996;
Wkr¦gu akademickiego Za-
mo±cia
, red. H. Gmiterek, Lublin 1996. H. Gmiterek opublikowaª te»
Album studentów
AkademiiZamojskiej
,Warszawa1994.
2
Por.S.empicki,
Dziaªalno±¢JanaZamojskiegonapoluszkolnictwa
,Kraków1921,
s.220,230{231.
3
Informacj¦otympodaªwswymdiariuszurektorBazyliRudomicz,r¦kopisBiblio-
tekiNarodowejwWarszawie,BOZ1547,s.164.
UROCZYSTOCIAKADEMICKIEWZAMOCIU...
151
Uroczysto±ci,wktórezamojskawszechnicabyªabezpo±redniozaanga»o-
wana,miaªycharakterstaªy,cykliczny, wynikaj¡cyzkalendarza»yciaaka-
demickiego czy rokuliturgicznego, jak te» ekstraordynaryjny, zwi¡zany na
przykªadzprzyjazdamidoZamo±ciamonarchówb¡d¹innychwa»nychoso-
bisto±ci, z weselami na dworze ordynackim, pogrzebami itd. Byªy to przy
tymuroczysto±cizwi¡zane±ci±lez»yciemakademickim,jakwyboryrektora,
promocje,dysputy,inauguracjenowego rokunauki,aletak»e takie, wktó-
rych spoªeczno±¢ akademicka wypeªniaªa tylko pewien fragment szerszego
scenariusza.Obto±¢okazjido±wi¦towaniasprawiaªa,»enierzadkokilkana-
±cienawetdniwmiesi¡cuwypeªnionychbyªoró»negorodzajuuroczystymi
ceremoniami b¡d¹ tylko od±wi¦tn¡ organizacj¡ dnia. Rektor Bazyli Rudo-
miczzgadzaªsi¦naprzykªadnadzie«wolnyodzaj¦¢nawetzokazjiimienin
swojej »ony Krystyny, pod warunkiem jedynie, by mªodzie» wzi¦ªa udziaª
wemszywkaplicyakademickiej.
4
Wogóle»adnewa»niejszewydarzeniew»yciuszkoªyniemogªosi¦obej±¢
bezudziaªuduchowie«stwa, tym bardziej »e ju»w zamy±le fundatoraaka-
demia zostaªa ±ci±le powi¡zana z powoªan¡ jednocze±nie w Zamo±ciu ko-
legiat¡. Ka»da niemal uroczysto±¢ miaªa swoj¡ cz¦±¢ religijn¡. W gmachu
Akademii znajdowaªa si¦ kaplica akademicka, która na uroczystych nabo-
»e«stwach gromadziªa studentów i profesorów kilkadziesi¡t razy w roku.
Byªy to gªównie msze ±piewane, zwane wotywami, odprawiane w ró»nych
intencjachprzyokazji±wi¡tko±cielnych, wydarze«zwi¡zanychzdziaªalno-
±ci¡ uczelni czy nadzwyczajnymi wypadkami w kraju (10 lipca 1656 roku
z udziaªem profesorów i mªodzie»y odprawiona zostaªa na przykªad msza
dzi¦kczynna w zwi¡zku z odbiciem Warszawy z r¡k szwedzkich w tocz¡-
cejsi¦wówczas wojnie
5
).Zazwyczajwczasiewotywygraªakapelazªo»ona
ztrzechinstrumentów:skrzypiec,waltorniitr¡bki.
6
Kaznodziejamibywali
przewa»niefranciszkaniezkonwentuzamojskiego,otrzymuj¡cyodAkademii
zaposªugiwaniewkaplicyzwyczajowegratykacje.
Uroczystewotywytowrzyszyªytakimzwyczajnymwydarzeniomw»yciu
szkoªy, jak egzaminy, zamkni¦cie roku nauki, koniec wakacji i inauguracja
zaj¦¢, wybory rektora i dziekana, promocje, dysputy, popisy. Rok szkolny
podzielony byª przy tym na dwa semestry. Semestr letni zaczynaª si¦ 15
maja i obejmowaª czterotygodniowe wakacje na przeªomie lipca i sierp-
nia, zimowy za± 19 pa¹dziernika z dwoma dwutygodniowymi przerwami
4
Uczyniªtaknp.24lipca1660r.,rkpsBN,BOZ1547,s.93.
5
RkpsBN,BOZ1547,s.6.
6
J.ukaszewicz,
Historia szkóªwKoronie iwWielkimKsi¦stwie Litewskim
,t.III,
Pozna« 1851, s. 357; B. Sawa,
Kaplice w Akademii Zamojskiej
, ÿZamojski Kwartalnik
Kulturalny"1994,nr1{2,s.68{71.
152
HENRYKGMITEREK
±wi¡tecznymi: na Bo»e Narodzenie i na Wielkanoc. Wielka gala towarzy-
szyªazwªaszczawyboromrektora.Odbywaªysi¦onezwykleokoªo10maja,
cho¢ cz¦sto termin ten z ró»nych powodów ulegaª zmianom. Prawo gªosu
przysªugiwaªo ordynatowi jako patronowi Akademii (lub jego przedstawi-
cielom), wszystkimprofesoromipi¦ciustudentomreprezentuj¡cymumow-
nie pi¦¢ nacji. Caª¡ ceremoni¦ rozpoczynano odprawian¡ w ko±ciele kole-
giackim msz¡ ±w. do Ducha ±w., po której grono elektorów w uroczystym
orszaku prowadzonym przez dwóch bedelów udawaªo si¦ do jednej z sal
akademickich. Ust¦puj¡cy rektor wyst¦powaª w oletowej todze z grono-
stajami,zªotymªa«cuchemnaszyiibirecienagªowie, pozostaliprofesoro-
wie przywdziewali togi koloru czarnego. Sam¡ elekcj¦ rozpoczynaªa ªaci«-
ska oracja dotychczasowego rektora, po której skªadaª on na stole piecz¦¢
akademick¡ i insygnia oraz rozbieraª si¦ z togi. Który± z praªatów kole-
giaty (zazwyczaj dziekan infuªat b¡d¹ scholastyk) wygªaszaª pod adresem
rektora mow¦ dzi¦kczynn¡ i pochwaln¡, po czym przyst¦powano do taj-
negogªosowania. Oddanegªosybyªyliczone przeznajstarszychprofesorów
i kanoników. Po ogªoszeniu wyników nowy rektor natychmiast ubieraª si¦
w tog¦ i odbieraª insygnia akademickie. Nast¦powaªy znowu mowy i po-
winszowania,wktórychuczestniczylite»wyznaczenidotegoreprezentanci
poszczególnychklasikursówakademickich,poczymwszyscyudawalisi¦po-
nowniedoko±cioªa kolegiackiego dlaod±piewaniadzi¦kczynnego
Te Deum
.
Po poªudniuwybierano dziekana, kwestora i trzech konsyliarzy. Caª¡ pro-
cedur¦ko«czyªazazwyczaj wystawnaucztawydawanadlaelektorów przez
nowego rektora. Po paru dniach, gdy dokonany wybór zyskiwaª formaln¡
akceptacj¦ ordynata, nast¦powaªa jeszcze uroczysta ceremonia zatwierdze-
nia rektora na urz¦dzie, której od 1660 roku | czego wcze±niej nie byªo
w zwyczaju | towarzyszyªa muzyka i ±piew. Akt ten stanowiª okazj¦ do
kolejnejuczty.
7
wi¦tem caªej uczelni byªy uroczysto±ci promocyjne na stopnie baka-
larskie i doktorskie oraz na notariuszy publicznych. Akt promocji poprze-
dzony byª odpowiednimi egzaminami i konieczno±ci¡ speªnienia przepisa-
nych regulaminem promocji wymogów. Wie«cz¡ca caª¡ procedur¦ceremo-
nia odbywaªa si¦ w kolegiacie b¡d¹ w którym± z audytoriów akademickich
i gromadziªa nie tylko grono profesorskie i mªodzie», ale tak»e obecnych
w Zamo±ciu dostojników ±wieckich i duchownych, wªadze miejskie, ducho-
wie«stwo,mieszczan orazrodzinypromowanych.Reguª¡byªaobecno±¢or-
7
XVIII-wiecznyopiselekcjirektorapozostawiªówczesnystudentzamojskiKajetan
Ko¹mian,
Pami¦tniki
, t. I, Wrocªaw 1972, s. 89{90. Por. te» Kochanowski,
Dzieje...
,
s.174{175;rkpsBN,BOZ1547,s.89.
UROCZYSTOCIAKADEMICKIEWZAMOCIU...
153
dynata b¡d¹ osoby przez niego upowa»nionej, przybywali te» czªonkowie
jego rodziny. W pierwszej promocji notarialnej przeprowadzonej 10 marca
1607 roku z dostojników uczestniczyli na przykªad: ordynat Tomasz Za-
moyski,JerzyZamoyskibiskupcheªmski,zarazemkanclerzAkademiiiwo-
jewoda lubelski Jakub Sobieski, ojciec pó¹niejszego króla.
8
Nie zachowaªy
si¦ szczegóªowe opisy takich uroczysto±ci, wiemy jednak, »e w przypadku
doktoratów i bakalaureatów staªymi ich elementami byªo wyznanie wiary
i przysi¦ga, i» przyj¦ta wpoczet uczonych m¦»ów osoba zawsze i wsz¦dzie
b¦dzieprekursoremwiedzynaukowej,speªniwszystkieobowi¡zkiikorzysta¢
b¦dziezprzywilejów,jakienadajejejstopie«naukowy.Doktorantotrzymy-
waª od promotora ksi¦g¦ naukow¡ z zaleceniem, by uczyª z niej lozoi,
prawa i teologii. Otrzymywaª te» pier±cie« jako symbol ±lubu z lozo¡,
biret jako symbol obro«cy prawdy. Uroczysto±¢ ko«czyªa si¦ aktem dzi¦k-
czynieniadokonywanymprzeznowowykreowanychdoktorówb¡d¹bakaªa-
rzy, po którym zapraszali oni wszystkich profesorów na wydawan¡ swoim
kosztemuczt¦.
9
Najcz¦±ciejdoprocedurypromocyjnejprzyst¦powaªypojedynczeosoby,
zdarzaªysi¦jednakprzypadkipromocjiwliczniejszejgrupie.Dnia30wrze-
±nia1647rokunaprzykªadstopie«doktorówlozoiuzyskaªojednocze±nie
sze±¢osób,a8maja1783rokua»jedenastu.Cech¡charakterystyczn¡byªy
publikowane przy okazji promocji panegiryki, cho¢ towarzyszyªy one tylko
niektórym osobom, przewa»nie ucz¡cym ju» profesorom Akademii. Ich au-
toramibylib¡d¹tokoledzy-profesorowie,b¡d¹studiuj¡camªodzie».Na222
osoby, które uzyskaªy w Zamo±ciu doktoraty, okoliczno±ciowymi panegiry-
kamiuczczonezostaªy54osoby.Niektórzyzpromowanychdoczekalisi¦po
kilkatakichokazjonalnychpublikacji,naprzykªaducz¡cywAkademiiMar-
cin Foltynowicz pi¦ciu (przy promocji na doktora obojga praw), Andrzej
Abrekczterech,KonstantyMrozowickitrzech.
Dodajmyodrazu,»eprofesorowiezamojscywykorzystywalicaªyszereg
innychokazjidopopisywaniasi¦twórczo±ci¡panegiryczn¡.Byªynimiliczne
uroczysto±cizwi¡zanez»yciemkolejnychordynatówiokolicznejszlachty,in-
gresamibiskupówcheªmskich,lwowskichiprzemyskich,wydarzeniaz»ycia
krajuimiasta.Rekordzist¡podtymwzgl¦dembyªprofesorirektorBazyli
Rudomicz, który byª autorem okoªo 70 tego typu dzieª, z których ponad
50wyszªodrukiem,AndrzejAbrekmiaªichwswoimdorobku27,JanBy-
8
Albumstudentów...
,s.64.
9
Kochanowski,
Dzieje...
,s. 57{59 (regulamin promocji notariuszy); H. Gmiterek,
PromocjedoktorskiewAkademiiZamojskiej
,[w:]
Wkr¦guakademickiegoZamo±cia
,s.225{
248. Koszt uczty wystawionej w 1669 r. przez promowanego na bakaªarza Samuela
Gªówczy«skiegowyniósªniebagateln¡kwot¦400zª,BN,BOZ1547,s.296.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]