Henryk Markiewicz: Prawa naukowe w historii literatury
Rozróżnienie na nauki:
nomotetyczne - dążą do wykreowania praw rządzących danym obszarem badawczym (historia literatury jako nauka o tendencjach nomotetycznych wyodrębniła się w XIX wieku), nacisk na to, co konieczne, zastane,
idiograficzne - rejestracyjno-opisowe traktowanie zadań nauk historycznych (powiązania z bergsonowską wizją życia jako „ciągłego tworzenia nieprzewidzialnej formy”), nacisk na to, co twórcze, indywidualne.
Prawa a prawidłowości:
Prawidłowości to „obiektywne odpowiedniki sformułowań słownych, zwanych prawami”, prawidłowości to określenie bardziej precyzyjne i elastyczne, mniej zobowiązujące zarazem.
Rodzaje uogólnień:
1) Definicje pojęć ogólnych, bądź logiczne ich konsekwencje.
2) Uogólnienia jakościowe:
a) immanentne (powtarzalność cech, składników, funkcji w pewnym zbiorze dzieł literackich lub innych faktów należących do sfery historii literatury)
b) transgresywne (występowanie tego rodzaju zjawisk w zbiorze faktów literackich i pozaliterackich
3) Uogólnienia strukturalne:
a) immanentne (powtarzalność pewnych stosunków między składnikami lub cechami w obrębie dzieła lub zespołu dzieł
b) transgresywne (powtarzalność takich stosunków w układach literackich i pozaliterackich)
4) Uogólnienia kinetyczne:
a) immanentne (stwierdzające w „dzianiu się” literatury powtarzalność określonej więzi zależnościowej między faktami literackimi,
b) transgresywne (stwierdzające powtarzalność taką między faktami literackimi a pozaliterackimi)
Więź zależnościowa bywa synchroniczna lub diachroniczna.
Więź diachroniczna, nieodwracalna występuje w sposób dwojaki: jako uogólnienia kierunkowe (nacisk na stopniowalność) i uogólnienia fazowe (stwierdzające stałą kolejność pewnych faz w rozwoju).
Markiewicz radzi, by w mówieniu o prawach nauki o literaturze zrezygnować z: definicji i ich logicznych konsekwencji, postulatu jednoznaczności, statystyczności i uniwersalności przestrzenno-czasowej.
Po takiej redukcji, prawa w dziedzinie literatury miałyby charakter prawdopodobieństwowy, ale liczbowo nieokreślony, można by je nazwać sformułowaniami tendencji prawidłowościowych.
Fazowe „dzianie się” literatury :
· analogia biotyczna (cykl rozwojowy rośliny, człowieka; fazy: narodziny, wzrost, rozkwit/dojrzałość, przekwitanie, wyczerpanie, śmierć). W okresie pozytywizmu, pod wpływem Darwina obok analogii z cyklem życia pojedynczego organizmu, pojawia się analogia między gatunkiem literackim a gatunkiem przyrodniczym (zmiana, rozszczepianie się, walka o byt) cecha charakterystyczna: quasi-paraboliczny schemat (środkowej fazie przypisuje się wartości najwyższe),
· schemat o charakterze antytetycznym (przeciwstawne typy, pary pojęciowe), problem: przeciwstawne typy zmieniają się wielokrotnie, ze zmieniająca się szybkością, często też nie pokrywają się ze sobą,
· prawo zaprzeczenia zaprzeczeniu (Hegel à dialektyka marksistowska) rozwój po linii spiralnej, koncepcja spiralnego ruchu układów artystycznych (sztuka nie powraca w miejsca, w których już kiedyś się znajdowała),
· pojęcie pokolenia jako jednostka porządkująca (schemat dwufazowy oparty o antagonizm pokoleń sąsiadujących i poczucie łączności między pokoleniem „wnuków” a pokoleniem „dziadków”, alternacja pokoleń silnych i słabych.
Uogólnienia o charakterze jednokierunkowym/rozwojowym:
· jednokierunkowy rozwój sztuki (estetyka Hegla: rosnące uduchowienie; wzrastająca szybkość przemian kultury),
· nawiązujące do quasi-parabolicznego schematu poglądy umieszczające najwyższe osiągnięcia literatury narodowej w jej fazie środkowej (między początkowym prymitywizmem a schyłkowym wyrafinowaniem),
· inspiracyjna teoria twórczości (wprowadzona przez romantyzm – wywyższanie kultury archaicznej i ludowej)
Indywidualność a prawa historyczne.
Marksiści doceniali dokonania osobowości wybitnej jako inicjatora tendencji rozwojowych, ale jednocześnie podkreślali, że nawet ona jest tylko „świadomym i wolnym wyrazem koniecznego i nieświadomego biegu”. Poza marksistami istniał pogląd np. Borysa Eichenbauma, że „indywidualność i prawo historyczne to pojęcia nie przeciwstawne i nie wyłączające się. Twórczość to w ogóle akt samouświadamiania w potoku historii”.
Prawa idio- i allogenetyczne ( w ramach uogólnień genetycznych):
prawa idiogenetyczne - stwarzające pewne powtarzalne zależności genetyczne w obrębie literatury (koncepcja immanentnego rozwoju literatury)
· najczęściej występujący schemat idiogenetyczny to ten mówiący o rozwoju danego układu literackiego, zmierzającego ku osiągnięciu właściwego mu celu ostatecznego (wyczerpanie tkwiących w tym układzie form). Formaliści rosyjscy: „każdy system dynamiczny nieuchronnie się automatyzuje i dialektycznie zaznacza się przeciwstawna zasada konstrukcyjna”. Dochodzi następnie do jej (tej przeciwstawnej zasady) zastosowania, ogrania ona jak największą masę zjawisk, by w końcu zautomatyzować się i wywołać przeciwstawną zasadę konstrukcji.
prawa allogenetyczne - stwierdzające powtarzalne zależności genetyczne między literaturą a innymi dziedzinami rzeczywistości
· prawa o charakterze psychologicznym
a) prawo naśladownictwa i potrzeby zmiany na drodze automatyzacji i banalizacji powszechnie stosowanych chwytów,
b) zmienność literatury uzależniona od zmienności typu osobowego panującego w danej epoce (np. K. Lamprecht wymieniał pięć kolejnych dyspozycji duchowych: symbolizm, typizm, konwencjonalizm, indywidualizm, subiektywizm),
c) psychologia głębi i troisty rytm rozwoju literatury uzależniony od stosunku społeczeństwa do archetypów (od wspólnoty naiwnej, przez fazę upadku, aż po wspólnotę sztuczną),
d) ciągły proces wypierania i powrotu panowania przeciwstawnych systemów wyobrażeń z towarzyszącym procesem harmonizacji wszystkich dziedzin kultury duchowej wokół zasadniczego tematu mitycznego danej epoki,
e) teoria Hipolita Taine’a: „literatura czy sztuka odtwarza panujący w danej epoce wzorzec osobowy i przeznaczona jest dla odbiorców, którzy wzorzec ten urzeczywistniają i akceptują.” Teoria „zasadniczego stanu duchowego” narodu (na który składa się: rasa, środowisko, i moment dziejowy). Dodatkowo Taine wyróżnia takie prawa, jak: prawo zależności wzajemnej poszczególnych dziedzin kultury, prawo równowagi organicznej czy prawo doboru naturalnego (zwyciężają jednostki, których zdolności i skłonności najlepiej wpisują się w potrzeby dominującej grupy),
· socjologia publiczności, czyli aktywna rola konsumentów literatury w procesie jej przemian (zmiany w składzie społecznym odbiorców są koniecznym warunkiem przełomu artystycznego),
· prawa marksistowskie (zależności literatury od dynamiki i ukształtowania klasowego społeczeństw) [---->te kwestie są naprawdę baaaardzo <za bardzo ;)> obszernie opisane],
· rosyjska szkoła formalna i jej zainteresowania relacjami między literaturą a stanem jej tworzywa (język narodowy),
· teoria strukturalistyczna: różne dzieła kultury połączone są związkami strukturalnymi oddziałującymi na siebie wzajemnie.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]