BOHDAN BARANOWSKI
KRZYSZTOF BARANOWSKI
HISTORIA GRUZJI
WYDAWNICTWO ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLiŃSKICH
WROCŁAW - WARSZAWA - KRAKÓW - GDAŃSK - ŁÓDŹ 1987
__
OD AUTORÓW
NiNIEJSZA książka jest wynikiem wielo-
letniej pracy autorów zajmujących się od dawna historią Gruzji.
Pomagały im w tym wielokrotne wyjazdy do tego kraju, a także
bliskie kontakty z licznymi uczonymi gruzińskimi. Pierwsza część
pracy, obejmująca dzieje Gruzji do końca XVIII w., wyszła spod pióra
Bohdana Baranowskiego, drugą, dotyczącą historii tego narodu w XIX
i w XX w., napisał Krzysztof Baranowski. Pewne drobne fragmenty
pisane były wspólnie przez obu autorów.
Przy opracowaniu książki sporych trudności przysparzała transkrypcja
niektórych nazw geograficznych, nazwisk oraz terminów ustrojowych.
W języku polskim rozpowszechnione są pewne błędne nazwy, często
wywodzące się jeszcze z czasów caratu. Niektóre nazwy, nazwiska
lub terminy przeszły do języka polskiego z rosyjskiego i w związku
z tym np. litera I zamieniona została na r bądź e na je. Również
sporo nazwisk gruzińskich rozpowszechniono w zniekształconej formie
rosyjskiej. Autorzy starali się używać poprawnych form gruzińskich,
z wyjątkiem tych nazw i nazwisk, które już przyjęły się w języku
polskim.
Jeśli chodzi o nazwę stolicy Gruzji, uważaliśmy za celowe stale
i konsekwentnie używać historycznej formy "Tbilisi", aczkolwiek w okre-
sie od włączenia Gruzji do imperium rosyjskiego w początkach XIX w.
do upadku caratu miasto to nosiło nazwę "Tiflis", w spolszczonej
wersji - "Tyflis". Na tej samej zasadzie piszemy "Kutaisi", "Batumi",
"Suchumi" i in.
Dość kłopotliwa jest sprawa imion władców bądź wybitnych ludzi
tego kraju. Używane są one u nas w trzech różnych wersjach,
a więc gruzińskiej, rosyjskiej i polskiej. Niekiedy, szczególnie jeśli
chodzi o najnowsze dzieje, ich gruzińskie formy nie zawsze były
jednakowe. Zresztą zgodnie z przyjętymi u nas ustaleniami nie można
tu przeprowadzać pełnego ujednolicenia. Przyjęte jest np. w nauce
polskiej używanie imion władców w ich polskim brzmieniu, a więc
Ludwik XIV, a nie Louis XIV. Dlatego też konsekwentnie piszemy
Jerzy XII, a nie w wersji gruzińskiej Giorgi XII lub rosyjskiej
Gieorgij XII. Tak samo przy tak znanych postaciach, jak np. Stalin,
podajemy jego imię w polskiej formie Józef. Większe trudności nasuwała
sprawa imienia wybitnego działacza komunistycznego Ordżonikidze.
Imię jego Myło Mowiem używane zarówno w gruzińskiej formie "Grigol",
rosyjskiej "Grigorij" lub polskiej "Grzegorz". Ponieważ w historiografii
nolskiej przyjęło się jego imię w rosyjskiej formie "Grigorij", tak
też piszemy je w naszej pracy.
Znaczny kłopot sprawiało używanie imion poszczególnych gruziń-
skich autorów, kompozytorów czy artystów. Przeważnie piszemy je
w tej formie, w jakiej są oni znani polskim czytelnikom. Niełatwa
Myła sprawa ujednolicenia deklinacji w języku polskim nazwisk gruziń-
skich (np. Rustaweli i Rustawelego, ale Orbeliani i Orbelianiego).
Dlatego w miarę możliwości staraliśmy się używać je przeważnie
w pierwszym przypadku. Imiona i terminy świata muzułmańskiego,
a więc tureckie, azerbejdżańskie, perskie i arabskie, piszemy w formach
typowych dla danego języka, z wyjątkiem tych, których zniekształcone
formy są u nas w powszechnym użyciu, jak np. "Mahomet" lub
"kalif.
Zainteresowania autorów, a także ich dotychczasowe prace, wpłynęły
na to, że stosunkowo obszerniej niż inne zagadnienia przedstawione
zostały stosunki polsko-gruzińskie w przeszłości, i to zarówno polityczne,
gospodarcze, jak i kulturalne. Odnotowali autorzy także ważniejsze
informacje dotyczące pobytu Polaków na terenie Gruzji i odwrotnie-
Gruzinów w Polsce.
Obszerniej potraktowana została również sprawa muzułmanów
gruzińskich, którzy zwłaszcza w XVI - XVIII w. stanowili poważny
odsetek ludności kraju. W wielu regionach Gruzji, które znalazły
się pod panowaniem Turków czy Persów, różnymi sposobami, a nie-
kiedy nawet siłą, zmuszano mieszkających tam Gruzinów do przyjęcia
islamu. Znaczna ich część uległa później wynarodowieniu, niektórzy
w XIX w. wrócili do chrystianizmu. Wielu jednak do dziś wyznaje
islam lub pozostaje w kręgu obyczajowości świata muzułmańskiego
(w granicach Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Adżarowie
i część mieszkańców Abchazji, Dżawachetii i Meschetii; w Turcji
ludność zachodniej Adżarii i Lazystanu, w Iranie tzw. Feriduni).
Otóż w dotychczasowych badaniach nad historią Gruzji problemy te
są słabo przebadane. Autorzy oparli się więc w pewnym stopniu
na własnych przygotowanych do druku pracach monograficznych.
Również wprowadzili krótki ustęp o egipskich Mamelukach, wśród
których dowódcy pochodzenia gruzińskiego odgrywali dużą rolę.
Przy pisaniu niniejszej pracy autorzy korzystali z licznych rad
i wskazówek udzielanych im przez historyków gruzińskich z ośrodka
naukowego w Tbilisi, którym w tym miejscu składają serdeczne po-
dziękowania. Szczególnie serdecznie dziękują za pomoc prof. Guramowi
Zedginidze z Państwowego Uniwersytetu Gruzińskiego w Tbilisi.
GRUZJA
I JEJ MIESZKAŃCY
KRAJ
STARA gruzińska legenda która zresztą
w zbliżonej formie znana była również i na innych terenach etnicz-
nych, opowiada, jak to Pan Bóg zebrał wszystkie narody i zapowiedział,
że będzie dzielił kulę ziemską. Powstał wówczas niesamowity tłok,
gdyż wszyscy pragnęli otrzymać jak najkorzystniejszy przydział. Jedynie
Gruzini którzy nie lubili tłoku, usiedli spokojnie pod drzewem
i umilali sobie czas winem i śpiewem. Było im tak przyjemnie,
że ani się obejrzeli, jak wszystkie ziemie zostały rozdzielone między
poszczególne narody. W tym momencie Pan Bóg dostrzegł wesołych
i pogodnych Gruzinów. Zrobiło mu się żal tych sympatycznych ludzi
i zatroskany powiedział: "Rozdzieliłem już wszystkie krainy na kuli
ziemskiej. Został mi jedynie niewielki, ale najpiękniejszy zakątek.
Są tam malownicze i bogate w kruszce góry, przepyszne łąki, urodzajne
równiny, piękne wybrzeża morskie. Miałem zamiar zachować tę krainę
dla siebie, ale ponieważ nic innego mi nie pozostało, oddam ją wam".
Tak więc Gruzini stali się mieszkańcami najpiękniejszej na świecie
krainy. Z pewnością jak w każdej legendzie i w tej dużo jest przesady.
Może jednak Gruzini mają rację twierdząc, że ich ojczyzna leży
w jednym z najbardziej malowniczych zakątków ziemi.
Obecna Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka zajmuje
69,7 tys. km2 powierzchni. Położona jest na obszarze mniej więcej
zachodniego Zakaukazia, które jak wiadomo z geograficznego punktu
widzenia zaliczane jest już do Azji, chociaż niekiedy Gruzini chętnie
wymieniają swój kraj jako leżący w Europie, co zresztą wiąże się
z jego historią i kulturą. W przeszłości obszar Gruzji był znacznie
większy niż obecnie. Szczególnie ważną rolę w jej dziejach odgrywały
ziemie stanowiące obecnie północno-wschodnie części Turcji, leżące
częściowo w dorzeczu rzeki Cżoroch, czy też na wschód od nich,
na których w średniowieczu bujnie rozwijała się kultura gruzińska,
gdzie powstawały zalążki przyszłego zjednoczonego państwa gruzińskiego.
Gruzja jest typowym krajem górskim. Około 80% jej powierzchni
stanowią wyniosłości i grzbiety górskie. W jej granicach leży najwyższa
część Wielkiego Kaukazu, a kilka szczytów przekracza pięć tysięcy m,
jak Szchara 5201 m, Dżanga (Dżangi-tau) 5049 m, Kazbek (Mkinwari)
5047 m. Północna granica Gruzji przechodzi częściowo przez szczyty
potężnego łańcucha Wielkiego Kaukazu. Od tego łańcucha odchodzą
obniżające się stopniowo ku południowi odnogi, które otaczają niżej
położone tereny równinne. Południową część kraju zajmuje wysoki
Płaskowyż Południowogruziński. Między kompleksami górskimi rozciąga
się obszar śródgórskich kotlin, poprzedzielany znacznie niższymi pasmami
górskimi. Nizinne tereny znajdują się przeważnie na wybrzeżach Morza
Czarnego oraz wzdłuż dolnego biegu rzeki Rioni (tzw. Nizina Kolchidzka).
Zaledwie 11,4% powierzchni Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki
Radzieckiej leży poniżej 200 m n.p.m., 13,0% od 200 do 500 m n.p.m.,
21,7% od 500 do 1000 m n.p.m., 34,5% od 1000 do 2000 m n.p.m.,
a 19,4% powyżej 2000 m n.p.m. Zarówno dawniej, jak i obecnie
najgęściej zaludnione były i są obszary niżej położone. Natomiast
w górach ludność jest bardzo nieliczna.
Mimo stosunkowo niewielkiej powierzchni w Gruzji występuje
wiele stref klimatycznych. Spowodowane jest to między innymi olbrzy-
mim zróżnicowaniem hipsometrycznym. Ze zrozumiałych bowiem przy-
czyn inny jest klimat na wybrzeżach Morza Czarnego, a inny w wysokich
górach. Nie bez znaczenia wreszcie są różnego rodzaju bariery klima-
tyczne, jakie stanowią łańcuehy górskie, szczególnie na terenie zachodniej
Gruzji, które zatrzymują wilgotne masy powietrza, napływające od morza,
powodując gwałtowne i częste deszcze w tej czgści kraju, a jednocześnie
uniemożliwiają ich przepływ na wschodnie tereny, gdzie opady są
rzadsze, a klimat jest suchy.
Szczególnie obfite opady występują w południowo-zachodniej Gruzji,
na wybrzeżach Morza Czarnego, w tzw. Adżarii, a więc w okolicach
Batumi. Wynoszą one około 2500 mm rocznie. Zima jest tam wyjątkowo
łagodna, a roczne wahania temperatury nieduże. Pozwala to na wegetację
wielu roślin przez okres całego roku. Północna część wybrzeża ezarno-
morskiego ma klimat już mniej wilgotny. Na przykład opady w ciągu
roku wynoszą w Poti 1650 mm, a w Suchumi tylko 1400 mm. Im dalej
od morza, tym mniej opadów. Na ogół jednak zachodnią część
Gruzji cechuje dość duża wilgotność klimatu oraz bardzo łagodne
zimv.
Rzeźba terenu wpływa na znaczne zmiany klimatyczne w poszczegól-
nych częściach zachodniej Gruzji. Klimat subtropikalny utrzymuje
się tylko do wysokości około 600 m n.p.m. Natomiast mniej więcej
na wzniesieniach od 600 do 1000 m n.p.m. znajdują się strefy
umiarkowanie ciepłego i wilgotnego klimatu. Z kolei na wysokości
od 1000 do 2000 m n.p.m. panuje klimat umiarkowanie chłodny.
Powyżej 2000 m n.p.m. występuje chłodny klimat, zbliżony do alpej-
skiego, a na wysokości 3400 - 3500 m spotyka się już tylko lodowce
i wieczne śniegi.
Wschodnia Gruzja posiada zupełnie inny klimat. Jest on bardziej
suchy, a zimy są ostrzejsze. Na równinach i przedgórzach ilość
opadów w ciągu roku wynosi około 400 - 600 mm. Jedynie Kotlina
Kachetyjska ma bardziej wilgotny klimat. W górach ilość opadów
wzrasta i w niektórych okolicach dochodzi do 1500 mm rocznie.
Również i na tym terenie w zależności od wysokości następują
znaczne zmiany klimatu; zarówno na obszarze Wielkiego, jak i Małego
Kaukazu na większych wysokościach klimat jest chłodny, a w naj-
wyższych górach spotyka się lodowce i wieczne śniegi.
Na Płaskowyżu Dżawachetii, w południowej Gruzji, wyraźnie
występują cechy klimatu kontynentalnego. Opadów jest niewiele. Lato,
jak na znaczną wysokość terenu, jest długie i ciepłe, zimy zaś są
mroźne (temperatura stycznia-8-9o, a pokrywa śnieżna utrzymuje się
przez około 4 miesiące).
Najważniejszą rzeką zachodniej Gruzji jest Kura (1515 km długości).
Źródła jej znajdują się na Wyżynie Armeńskiej na terenach należących
do Turcji. Jej dolny odcinek przechodzi przez Azerbejdżan, na którego
obszarze wpada do Morza Kaspijskiego. Jej najważniejszymi lewo-
brzeżnymi dopływami są wypływające z Wielkiego Kaukazu rzeki
Wielka Liachwi, Aragwi i Alazani (ta ostatnia o długości 390 km).
Znacznie mniej wody przynoszą jej prawobrzeżne dopływy na terenie
Gruzji.
Rzeki zachodniej Gruzji wpadają do Morza Czarnego. Najdłuższa
i najobfitsza w wody jest rzeka Rioni (długości 327 km), wypły-
wająca z gór Wielkiego Kaukazu, przepływająca przez Nizinę Kolchidzką
i wpadająca do Morza Czarnego w okolicach miasta Poti. Drugą
z kolei co do obfitości wody jest rzeka Enguri, też wypływająca
z gór i wpadająca do Morza Czarnego (długości 221 km). Na południe
od Batumi ma ujście do Morza Czarnego rzeka Czoroch, która
przepływa przez historyczne tereny Gruzji, tzw. Lazykę lub Lazystan
oraz Zachodnią Adżarię, obecnie należące do Turcji.
Rzeki Gruzji mają przeważnie charakter górski. Obecnie wykorzysty-
wane są ich możliwości hydroenergetyczne. Od wielu stuleci woda
z nich pobierana była do nawadniania pól. Nigdy natomiast nie
odgrywały one poważniejszej roli jako szlaki komunikacyjne.
Warunki klimatyczne we wschodniej Gruzji zmuszały w celu
otrzymania dobrych plonów w rolnictwie do stosowania sztucznego
nawadniania pól. W zachodniej części kraju ze względu na znacznie
większą wilgotność klimatu tego rodzaju zabiegi nie były konieczne.
Natomiast na niżej położonych terenach zachodniej Gruzji istniały
liczne bagna, które należało osuszyć.
Jezior w Gruzji jest niewiele. Stosunkowo najliczniej występują
na tzw. Płaskowyżu Dżawacheckim, w południowej części kraju.
Największe z nich to Parawani o powierzchni 37 km=, leżące na wyso-
kości 2074 m n.p.m., oraz Chozapini, 26,6 km=, 1799 m n.p.m. Bardzo
cennym bogactwem Gruzji są liczne źródła wód mineralnych, występujące
niemal na terenie całego omawianego obszaru.
Ze względu na ukształtowanie powierzchni niewielka tylko część ziemi
nadaje się do produkcji rolnej. Obecnie uprawia się 17% obszaru
Gruzji. W przeszłości odsetek ten był jeszcze mniejszy, gdyż wiele
terenów, które obecnie są użytkowane rolniczo, nie nadawało się do
uprawy, np. tereny bagienne, obecnie oszuszone. Brak odpowiedniej
ilości ziemi uprawnej powodował, że od wielu stuleci Gruzini nauczyli
się użytkować rolniczo najmniejsze nawet skrawki poletek, leżące niekiedy
na stromych zboczach gór lub nad groźnymi przepaściami.
9
Gleby uprawnych ziem gruzińskich są przeważnie bardzo urodzajne.
Stąd też stwarzały one doskonałe warunki do rozwoju rofuictwa. Długi
okres wegetacji umożliwiał dwukrotny w ciągu roku zbiór plonów
z jednego pola. Klimat sprzyjał również rozwojowi sadownictwa i wa-
rzywnictwa oraz uprawy winorośli.
Warunki do hodowli zwierząt gospodarskich nie były i nie są
jednakowe w całej Gruzji. Jest tam wiele terenów, które mogą być
użytkowane jako łąki lub stanowią żyzne pastwiska. Jednocześnie jednak
sporo jest terenów nieurodzajnych, które z trudem mogą służyć jako
pastwiska dla owiec i kóz. Sporo wreszcie jest hal górskich, na których
można wypasać zwierzęta gospodarskie tylko w miesiącach letnich, na
okres zimowy zaś pasterze muszą zganiać swe trzody na tereny niżej
położone.
Świat zwierzęcy Gruzji przed wiekami był bogatszy niż obecnie.
Szczególnie więcej było drapieżników. Żyły tu ongiś lamparty, pantery
czy nawet tygrysy i lwy, które z czasem zostały wytępione. Coraz
mniej jest też niedźwiedzi, wilków, rysi i żbików. Również przetrzebione
zostały liczne niegdyś tury kaukaskie, jelenie, sarny, kozice, dziki.
Wyniszczono większe ptaki, jak np. orły, sępy i in. Ongiś rzeki
kaukaskie słynęły z obfitości ryb. W ostatnich kilkudziesięciu latach
obserwuje się znaczny ich spadek, a niektóre odmiany prawie zupełnie
zanikły.
LUDY KAuKAZU
Kaukaz był od wielu stuleci, czy może nawet tysiącleci, terenem,
na którym przemieszały się różne narody używające zupełnie odrębnych
języków. Specyficzne warunki Kaukazu, a szczególnie niedostępność
znacznej części obszarów górskich, spowodowały, że różne ludy, zepchnię-
te przez najeźdźców ze swych dotychczasowych siedzib, chroniły się na
trudno dostępnych terenach i tam potrafiły utrzymać się przez długie
stulecia. Niekiedy granicząee ze sobą dwa górskie auły mówiły odrębnymi
językami i prawie zupełnie się ze sobą nie kontaktowały. Z tych też
przyczyn obszary Kaukazu do dziś dnia stanowią prawdziwą mozaikę
etniczną, a liczba języków czy też narzeczy używanych przez ich
mieszkańców dochodzi do kilkudziesięciu. Są wśród nich języki, którymi
mówią kilkumilionowe narody (Gruzini, Ormianie, Azerbejdżanie), i są
wreszcie takie, których używają małe grupy narodowe liczące zaledwie
po kilkaset, a nawet niewiele więcej niż sto osób. Do dziś zresztą
toczą się spory, czy pewne niewielkie grupy etniczne używają własnych
języków czy też tylko dialektów bardziej rozpowszechnionych języków.
Również sprawą trudną do dokładnego ustalenia jest to, czy te niewielkie
społeczności mówiące odrębnymi językami uważać można za odrębne
narody.
Języki, których używają mieszkańcy Kaukazu, zaliczyć można do
...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]